Russische Desinformatie: Een Bedreiging Voor Onze Democratie?
Russische desinformatiecampagnes zijn in de afgelopen jaren steeds vaker in het nieuws verschenen. Denk maar aan de Amerikaanse verkiezingen van 2016, het Krimoffensief in maart 2014, en de cyberaanvallen en grootschalige desinformatiecampagnes in Estland in 2007 en 2022. In al deze incidenten is de verspreiding van desinformatie door Rusland op grote schaal aangetoond. Ook in de huidige oorlog in Oekraïne is desinformatie een politiek beladen onderwerp. De AIVD schenkt in het jaarverslag van 2021 dan ook uitvoerig aandacht aan het gevaar van desinformatie voor Nederland. Desinformatie, zo stelt de AIVD, is een instrument dat de Nederlandse nationale veiligheid in gevaar kan brengen. Toch blijft het vaak gissen, want hoe werkt Russische desinformatie precies en op welke manier brengt het schade toe aan onze democratie?
In dit essay ga ik dieper in op de Russische verspreiding van desinformatie en op welke manier het schade aanricht in onze democratische rechtsstaat. Ik gebruik hierbij de gangbare definitie uit het woordenboek van Merriam-Webster die desinformatie definieert als “informatie die doelbewust vals of misleidend is om de publieke opinie of de waarheid te verdoezelen”. In deze definitie is desinformatie, anders dan misinformatie, niet direct traceerbaar.
Russische Desinformatie: Vroeger En Nu
De verspreiding van desinformatie door Rusland in het Westen is een onderwerp dat verder teruggaat dan het laatste decennia. Ten tijde van de Koude Oorlog was desinformatie voor het Kremlin al een belangrijk middel in de geopolitieke strijd tussen kapitalisme en socialisme. Desinformatie had een belangrijke strategische rol om politieke invloed uit te kunnen oefenen in Westerse democratieën.
De Sovjet-Unie had een breed scala aan instrumenten om desinformatie te verspreiden in Westerse democratieën. Zo probeerde de geheime dienst (KGB) met desinformatie buitenlandse media te manipuleren om de publieke opinie te sturen. Daarnaast verspreidde het neppe documenten om diplomatieke relaties tussen Westerse landen te schaden. Verder hielp desinformatie bij het in diskrediet brengen van anticommunistische politici. De desinformatie zelf bevatte vaak gevoelige politieke thema’s die het Kremlin zo probeerde in te zetten dat het verdeeldheid zou zaaien. Om deze verdeeldheid te kunnen zaaien maakte het vaak gebruik van regelrechte complottheorieën. De KGB probeerde bijvoorbeeld etnische spanningen in de VS uit te buiten door te stellen dat de Amerikaanse overheid achter de moord op Martin Luther King zou zitten. De meest bekende en impactvolle complottheorie was misschien wel operatie INFEKTION. Dit was een grootschalige desinformatiecampagne met de claim dat het AIDS virus een Amerikaans biologisch wapen was. Ook in Afrika had deze campagne een enorme invloed om het anti-Amerika sentiment aan te wakkeren. En de campagne heeft nog steeds effect. Een studie van de Oregon Universiteit vond in 2005 dat 50% van de ondervraagde Afro Amerikanen dacht dat AIDS door de mens gemaakt was. Sovjet desinformatie vond dus echt op grote schaal plaats. Er is geschat dat aan het einde van de Koude Oorlog er 3 tot 4 miljard per jaar werd gespendeerd door het Kremlin voor buitenlandse propaganda en desinformatie. Ter vergelijking, het Amerikaanse budget was om en nabij de 480 miljoen per jaar om de liberale agenda te promoten.
De Russische verspreiding van desinformatie in het Westen vierde in de Koude Oorlog hoogtijdagen maar is recentelijk ook weer meer in het nieuws gekomen. Een voorbeeld van een moderne Russische desinformatiecampagne vond plaats tijdens de Amerikaanse Verkiezingen van 2016. FiveThirtyEight publiceerde in 2018 bijna 3 miljoen tweets van de Russisch gelieerde groep Internet Research Agency. Deze tweets waren door Russische bots rondom de Amerikaanse verkiezingen geplaatst en bevatten desinformatie variërend van thema’s over migratie tot economische problemen. Het doel ervan was om de polarisatie te vergroten. Een ander, recenter, voorbeeld is desinformatie tijdens de COVID-19 pandemie. Rusland heeft deze pandemie aangegrepen om op grote schaal desinformatie in West-Europa te verspreiden. Door de EU East StratCom zijn 80 verschillende Kremlin desinformatie narratieven gevonden variërend van COVID-19 als totaal gefabriceerd tot een doelbewust wapen van de VS om de internationale orde te kunnen bepalen. Volgens de EU had dit als doel om de impact van de crisis te verergeren en het wantrouwen tegen nationale overheden en de EU te vergroten.
Wat leert de vergelijking tussen desinformatie van vroeger en nu ons? Allereerst dat strategieën niet veel zijn veranderd. Hoewel de opkomst van sociale media het voeren van desinformatiecampagnes makkelijker heeft gemaakt zijn veel van deze redelijk hetzelfde gebleven. Het gebruiken van complottheorieën als wel als het uitmelken van politieke spanningen in de samenleving zijn nog steeds de meest gebruikte methodes. Daarnaast gebruikt Rusland nog steeds eigen mediakanalen als Sputnik of Russia Today en fungeren spionnen en politieke stromannen in andere landen nog steeds als middel om verdeeldheid te kunnen zaaien.
Wat wel veranderd is, is dat tegenwoordige Russische online desinformatie vele alternatieve theorieën gebruikt. De verspreiding van 80 verschillende narratieven over COVID-19 heeft een heel ander karakter dan de desinformatiecampagne van het AIDS virus waarbij er vooral één alternatieve waarheid werd aangeboden. Dat komt met name door de val van de muur. Het Sovjetideaal vertrok vanuit het idee dat de hele wereld ooit communistisch zou worden, en desinformatie was onderdeel van een brede strategie om de uiteindelijke wereldrevolutie haalbaarder te maken. Desinformatiecampagnes moesten dus ook wel coherent zijn, anders ondermijnde dit het verhaal van het socialisme. Tegenwoordige Russische desinformatie is geen onderdeel meer van dit ideaal om de wereld te bekeren tot socialisme. Volgens Peter Pomerantsev, journalist en schrijver van het boek “Nothing is True, and Everything is Possible”, is na de val van de muur desinformatie onderdeel geworden van de Russische militaire doctrine. Desinformatie wordt steeds meer gezien als een onderdeel van de Russische psychologische oorlogsvoering die het doel heeft het gat tussen het Westen en Rusland te dichten op het gebied van militaire en technische kracht. Deze verandering in gedachtegoed valt ook te lezen in de Russische veiligheidsstrategie van 2015 waarin het Kremlin stelt dat informatie een geaccepteerd instrument is om de nationale veiligheid te garanderen. De hedendaagse desinformatiestrategie heeft dus ook niet meer als doel om te overtuigen. Het is een psychologisch wapen geworden dat schade aan moet richten in Westerse democratieën.
Waar Schuilt Het Gevaar Van Russische Desinformatie Nou Precies In?
Alleen op welke manier wordt die schade dan aangericht? Vaak wordt Russische desinformatie als zeer gevaarlijk bestempeld, maar het is belangrijk om het gevaar van Russische desinformatie niet te overschatten. Zoals de AIVD stelt in het jaarverslag van 2021 zijn er weinig voorbeelden van Russische desinformatiecampagnes gericht op Nederland. Er zijn wel politici en journalisten, met name van alternatieve politieke partijen en mediakanalen, die banden hebben met Rusland. Alleen heeft dit nog niet geleid tot een grootschalige desinformatiecampagne. De schade die Russische desinformatie kan aanrichten in Nederland zit voornamelijk in dat het kan voortbouwen op actuele politieke onderwerpen die al verdeeldheid zaaien (zoals migratie, EU integratie, stikstof). En dit is ook precies het doel van de Russische desinformatiestrategie: cynisme op politiek gevoelige thema’s voeden in Westerse democratieën om zo polarisatie te vergroten. Het uiteindelijk doel in deze strategie is dat er zoveel mogelijk chaos is. Hoe meer verschillende narratieven er zijn over gebeurtenissen, hoe minder vertrouwen er is in een samenleving in een centrale waarheid. De journalisten en alternatieve mediakanalen in ons eigen land die Russische desinformatie gebruiken om hun verhaal geloofwaardig te maken voeren dan ook precies de campagne waar Rusland op uit is.
Hoeveel Aandacht Moet De Overheid Besteden Aan Desinformatie?
Om desinformatie te bestrijden maakt het kabinet sinds 2019 gebruik van de “Rijksbrede strategie effectieve aanpak van desinformatie”. In deze strategie is geld beschikbaar gesteld om de weerbaarheid van burgers tegen desinformatie te vergroten. Dit wordt gedaan doormiddel van voorlichtingen, factchecking van bronnen en het waarschuwen van burgers welke desinformatie op het internet zal verschijnen. Daarnaast is er in de strategie een rol weggelegd voor de verantwoordelijkheid die mediakanalen hebben om juiste informatie te verstrekken, en de invloed van desinformatie op eigen berichtgevingen zoveel mogelijk uit te sluiten. De rijksbrede strategie geeft een goede blik op hoe het kabinet aankijkt tegen desinformatie. Het is een dreiging en we moeten de invloed er snel van beperken. Er is een groeiend risico dat burgers in verkeerde informatie gaan geloven of dat mediakanalen ze gaan gebruiken. Dit bedreigt de nationale veiligheid en ondermijnt democratische rechtsorde. De strategie zou er dan voor moeten zorgen dat de gevolgen beperkt zullen blijven.
Maar is die rol van desinformatie zelf wel altijd zo groot? Zoals beschreven, Russische desinformatie is een katalysator van al aanwezig wantrouwen, en heeft niet als doel een andere politieke overtuiging te geven. Het bestempelen van desinformatie als dreiging voor onze burgers en instituties doet alsof onze burgers zelf geen rol hebben als ze geconfronteerd worden met desinformatie. Dit dicht desinformatie te veel macht toe en dit is precies waar het kabinet de mist ingaat. De Russische strategie, zoals gezien in de verspreiding van desinformatie rondom COVID-19, is om die informatie te verstrekken die cynisme op gevoelige politieke onderwerpen voedt. Het liefst in verschillende vormen zodat het verder polariseert. Dit maakt ontvangers van (Russische) desinformatie vaak geen weerloze ontvangers. Integendeel, burgers zijn vaak opzoek naar die vormen van desinformatie die ze de mogelijkheid geven om kritiek te geven of hun eigen argument te versterken. Daarnaast speelt Rusland vooral die mensen informatie toe die er ontvankelijk voor zijn.
Een betere strategie vanuit het kabinet ziet desinformatie niet alleen als een veiligheidsprobleem maar ook als een politiek psychologisch probleem. Het doen alsof desinformatie een grote bedreiging vormt voor onze democratie overschat de dreiging van Russische desinformatie zelf, en de spastische kabinetsreactie erop kan leiden tot de perceptie bij burgers dat desinformatie een heel groot probleem is. Het kan zelfs leiden tot het excuus dat het niet eigen overheidsfalen, maar vooral desinformatie is wat het wantrouwen van burgers tegen de politiek kan verklaren.
Het kabinet moet zichzelf de vraag stellen welke politieke frustraties er verscholen liggen onder de consumeerders van desinformatie. Wat maakt mensen ontvankelijk voor desinformatie? Dit ligt eerder in het gebrek aan economische zekerheid, het gebrek aan politieke vertegenwoordiging, en de intransparante besluitvorming en informatievoorziening van de overheid. Vooral het gebrek hieraan heeft juist het zaadje geplant waar (Russische) desinformatie zo groot van kan worden.